Poradnia Prawa Żywnościowego
Twoje prawa
Jeśli chcesz posłuchać o prawach konsumenta, zapraszam na podcast (w opracowaniu).
1. prawo konsumenckie
Konsument jest finalnym odbiorcą żywności, który zaspokaja swoje podstawowe potrzeby w zakresie odżywiania. Można powiedzieć, że znajduje się na końcu łańcucha żywieniowego, po rolniku, producencie żywności, pośredniku, sprzedawcy i restauratorze. To on korzysta z środków spożywczych, które zostaną wyprodukowane i następnie sprzedane na rynku spożywczym. Bezpieczeństwo żywności, czyli inaczej jakość żywności, jest wartością, która ma zapewniać wysoką ochronę zdrowia ludzi, czyli konsumentów. Jeżeli żywność jest odpowiedniej jakości, czyli takiej, która nie szkodzi ludzkiemu zdrowiu, to można powiedzieć, że wszyscy są zadowoleni - producent, sprzedawca, restaurator i konsument. Co więcej, jeżeli produkty są przez konsumentów lubiane i polecane, to polepsza się automatycznie reputacja i wizerunek przedsiębiorców oferujących środki spożywcze i posiłki. Problem powstaje wtedy, gdy konsumenci zaczynają zgłaszać niezadowolenie z zakupionych produktów, szczególnie gdy produkty te wpływają niekorzystnie na zdrowie. Dochodzi do sytuacji, w której bezpieczeństwo żywności jest naruszone, a konsument podnosi, że skutkiem tego naruszone zostały jego prawa. Powstają pytania:
- o jakie prawa chodzi?
- jakie roszczenia przysługują konsumentowi, w sytuacji zakupu środka spożywczego lub posiłku niespełniającego norm bezpieczeństwa żywności?
- do kogo może zwrócić się pokrzywdzony konsument?
Prawa konsumenta zostały potwierdzone i rozwinięte w kodeksie cywilnym i ustawie z 30 maja 2014 roku o prawach konsumenta. Ochrony konsumentów dotyczy również ustawa z 16 lutego 2007 roku o ochronie konkurencji i konsumentów.
Poza nielicznymi przypadkami, gdy nabywamy i spożywamy żywność od osób, które nie są przedsiębiorcami, w większości mamy do czynienia z kupowaniem żywności (środków spożywczych lub posiłków) od przedsiębiorców. Zgodnie z art. 22(1) kodeksu cywilnego za konsumenta uważa się osobę fizyczną dokonującą z przedsiębiorcą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. Typową sytuacją, w której mamy do czynienia ze sprzedażą lub udostępnieniem żywności poza działalnością gospodarczą i poza gospodarstwem domowym jest piknik szkolny lub parafialny, na którym można nabyć i spożyć posiłki przygotowane przez osoby, które nie sprzedają środków spożywczych w ramach działalności gospodarczej. Uczniowie, parafianie, czy rodzice nie są tu konsumentami w rozumieniu kodeksu cywilnego. Mimo to taka sytuacja podlega regulacjom prawa w zakresie norm bezpieczeństwa żywności oraz kontroli Sanepidu.
W związku z tym jesteśmy konsumentami i korzystamy z odpowiednich praw konsumentów. Na te prawa składają się następujące cztery podstawowe prawa: do informacji, do bezpieczeństwa, do wyboru produktów i usług, do wyrażania opinii.
Zanim przejdziemy do konkretnych praw konsumenta środków spożywczych, przewidzianych w tzw. prawie konsumenckim, warto zwrócić uwagę na prawo człowieka, jakim jest prawo do żywności. Jest to pojęcie (kategoria) ogólne, ale może przydać się w konkretnych sprawach konsumenckich. Fundamentalną podstawą roszczeń dotyczących produktów żywnościowych jest bowiem to prawo, o czym nie mówi się powszechnie. Wskazanie tego prawa podczas dochodzenia swoich praw może być dodatkowym i dobrym argumentem prowadzącym do naprawienia szkody wynikającej z zakupu lub konsumpcji szkodliwego produktu.
2. prawo do żywności
Prawo do żywności nie zostało wprost potwierdzone w polskich aktach prawnych i dlatego często jest pomijane w sprawach konsumenckich, czy też ogólnie sprawach dotyczących środków spożywczych i odżywiania. Konstytucja RP nie zawiera odniesienia do prawa do żywności, co więcej w ogóle nie wspomina o "żywności". A szkoda. Przecież jest to podstawowe dobro zaspokajające istotną, egzystencjalną potrzebę człowieka. Można zadać pytanie - jeżeli mam powołać się na prawo do żywności, to na jakich aktach prawnych bazować? W pierwszej kolejności należy podkreślić, że źródłem prawa do żywności nie jest przepis prawny, czy akt prawny, ale godność człowieka. Prawo do żywności wynika z człowieczeństwa, a przepisy prawne tylko to prawo potwierdzają. Nawet, jeżeli nie stanowiłyby wprost o prawie do żywności, to należy pamiętać, że każdemu człowiekowi to prawo przysługuje.
Jeżeli chcemy sformułować roszczenie nawiązując do prawa do żywności, to warto jest jednak znaleźć odpowiednia normę prawną. Skoro ani Konstytucja RP, ani żadna polska ustawa, w tym ustawa z 2006 roku o bezpieczeństwie żywności i żywienia, nie przychodzą nam tutaj z pomocą (a szkoda), to należy sięgnąć do umów międzynarodowych, których stroną jest Polska. Pierwsze wzmianki dotyczące prawa do żywności znajdują się w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, której art. 25 stanowi, że „każdy człowiek ma prawo do korzystania z życia użytkownika i jego rodziny, włączając w wyżywienie (…)”. Pamiętać jednak należy, że Powszechna Deklaracja Praw Człowieka jest niewiążącym aktem prawa międzynarodowego. Prawnie wiążące potwierdzenie prawa do żywności znalazło się natomiast w Międzynarodowym Pakcie Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych. W art. 11 ust. 1 Pakt ten umiejscowił "prawo do odpowiedniego pożywienia (odpowiedniej żywności)" w ramach prawa do odpowiedniego poziomu życia: „każdy człowiek ma prawo do odpowiedniego poziomu życia dla niego samego i jego rodziny, włączając w odpowiednią żywność”. Co to znaczy "odpowiednia żywność", inaczej - co kryje się za prawem do "odpowiedniej żywności"? Według Specjalnego Sprawozdawcy ONZ do spraw żywności „prawo do odpowiedniej żywności jest to prawo do stałego, trwałego i swobodnego dostępu, bezpośrednio lub pośrednio poprzez środki pomocowe, do ilościowo i jakościowo odpowiedniej i wystarczającej żywności odpowiadającej tradycji i kulturze, do których konsument przynależy i która zapewnia fizyczne i psychiczne, indywidualne i zbiorowe zabezpieczenie godnego życia bez strachu". Jakościowo odpowiednia żywność jest to inaczej żywność bezpieczna, nieszkodliwa dla zdrowia. Można zatem powiedzieć, że w prawie do żywności zawiera się prawo do bezpiecznej żywności. Prawo to potwierdzone zostało w art. 11 ust. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, które to postanowienie z powodzeniem można powoływać w sprawach konsumenckich, dlatego że niniejszy Pakt jest częścią polskiego porządku prawnego, a jego postanowienia, w tym art. 11 ust. 1 mogą być bezpośrednio stosowane.
Jeżeli interesuje Cię problematyka prawa do żywności zapraszam do lektury mojego artykułu.
Warto nadmienić, że prawo do żywności jest ściśle powiązane z prawem do zdrowia, co wynika z tego, że bezpieczna żywność to jest po prostu żywność zdrowa (inaczej nieszkodliwa dla zdrowia człowieka). Prawo to zostało już zagwarantowane w Konstytucji RP, jednak nie jako "prawo do zdrowia", ale "prawo do ochrony zdrowia" (art. 68). Jak wskazał Trybunał Konstytucyjny treścią „Treścią prawa do ochrony zdrowia nie jest naturalnie jakiś abstrakcyjnie określony (...) stan «zdrowia» poszczególnych jednostek, ale możliwość korzystania z systemu ochrony zdrowia, funkcjonalnie ukierunkowanego na zwalczanie i zapobieganie chorobom, urazom i niepełnosprawności” (orzeczenie K 14/03). Podkreśla się jednocześnie, że przepis art. 68 Konstytucji RP ma znaczenie gwarancyjne przede wszystkim na płaszczyźnie instytucjonalnej i proceduralnej, a kluczowego znaczenia nabiera w związku z nim „prawidłowe określenie przez ustawodawcę sfery organizacyjnej, związanej z precyzyjnym, jednoznacznym i funkcjonalnym skonstruowaniem systemu ochrony zdrowia" (zob. orzeczenie K 14/03 i M. Florczak-Wątor [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, wyd. II, red. P. Tuleja, Warszawa 2023, art. 68). Można odnieść wrażenie, że chodzi o prawo do odpowiedniego systemu ochrony zdrowia. Problematyczne jest zatem objęcie art. 68 prawa do odpowiedniej żywności.
Szybciej takie prawo powiązać można z art. 76 Konstytucji RP, z w którym mowa jest o prawach konsumentów, a konkretnie "ochronie konsumentów przed działaniami zagrażającymi ich zdrowiu i bezpieczeństwu oraz przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi". Prawo do żywności należy łączyć z prawami konsumentów, chociaż zakres tych praw nie pokrywa się. Prawo do żywności wchodzi w grę także poza sytuacjami związanymi z nabywaniem towarów przez konsumentów.
3. prawo do informacji
Prawo do informacji dotyczy rzetelnego informowania przez producentów i sprzedawców, czyli przedsiębiorców, o środkach spożywczych, które są nabywane przez konsumentów. Jego realizacja możliwa jest dzięki prawidłowemu, zgodnemu z prawem, znakowaniu żywności. Informacje o żywności znajdujące się na etykietach nie mogą wprowadzać w błąd, czyli muszą być rzetelne i odpowiadać prawdzie (np. prawdziwemu składowi produktu), oraz muszą być jasne i zrozumiałe dla konsumenta.
4. prawo do bezpieczeństwa
Prawo do bezpieczeństwa dotyczy tego, że środek spożywczy, którego finalnym odbiorcą jest konsument, powinien być bezpieczny dla zdrowia. Warunkiem jest tutaj wypełnienie przez producenta, pośrednika i sprzedawcę wszelkich norm bezpieczeństwa oraz spełnienie przez produkt żywnościowy norm jakości.
5. prawo do wyboru
Prawo do wyboru produktów i usług wynika z zasady gospodarki rynkowej, w której podstawą funkcjonowania rynku jest wolność działalności gospodarczej. Ta wolność powoduje, że na rynku istnieje bardzo duży wybór środków spożywczych i usług gastronomicznych. Dzięki tej wolności konsument może dowolnie wybierać w produktach i usługach, które lubi, a jeżeli ktoś mu w tym przeszkadza, to można mówić o naruszeniu podstawowego prawa konsumenckiego. Jednak z tej wolności należy korzystać racjonalnie, dbając o właściwy, czyli korzystny dla zdrowia, wybór (zob. jak kupować) oraz właściwe, czyli zdrowe odżywianie (zob. jak się odżywiać).
6. prawo do wyrażania opinii
Prawo do wyrażania opinii sprowadza się do tego, że każdy konsument może wypowiedzieć się na temat produktu lub usługi. W dzisiejszych czasach to prawo było i jest nadużywane przez przedsiębiorców, którzy manipulują opiniami w celach marketingowych. Aby w pełni zrealizować istotę prawa konsumenta do opinii w Unii Europejskiej przyjęto tzw. dyrektywę Omnibus, która wprowadza po stronie przedsiębiorcy obowiązek informowania konsumentów, czy ustanowiono procesy i procedury mające zapewnić, aby publikowane opinie pochodziły od konsumentów, którzy rzeczywiście używali produktów lub je kupili. Jeżeli ustanowiono takie procesy lub procedury, przedsiębiorcy powinni udzielać informacji na temat sposobu przeprowadzania kontroli i wyraźnie informować konsumentów o tym, jak opinie są przetwarzane, na przykład, czy zamieszcza się wszystkie opinie, zarówno pozytywne, jak i negatywne, czy opinie te są sponsorowane lub czy mają na nie wpływ stosunki umowne z przedsiębiorcą. Opinie konsumentów nie muszą dotyczyć tylko produktów, ale mogą odnosić się także do przedsiębiorców. Pamiętać należy o tym, że opinie konsumentów mogą zaważyć na reputacji firmy. Dlatego należy wyważyć tu granice wolności słowa oraz odróżnić prawdziwe opinie od tzw. hejtu. Jeśli opinia o produkcie lub usłudze jest dla przedsiębiorcy (np. restauratora) krzywdząca, to warto zastanowić się czy zgodna jest z prawdą. Taka opinia może przynieść przedsiębiorcy realne straty. Warto pamiętać, że krytyka jest dozwolona tylko wtedy, gdy oparta jest na dostatecznej podstawie faktycznej. Jeżeli nosi znamiona hejtu, jest wulgarna lub po prostu nieprawdziwa, przedsiębiorca może bronić się używając odpowiednich środków prawnych, w tym korzystając z roszczenia opartego na naruszeniu dóbr osobistych, a przede wszystkim dobrego imienia firmy.
Kontakt
dr hab. Tomasz Srogosz
t.srogosz@jwms.pl
Social media