Poradnia Prawa Żywnościowego
O Kodeksie Żywnościowym
(zob. T. Srogosz, Globalne zarządzanie bezpieczeństwem żywności. Aspekty prawne,
CH Beck 2022)
O normach handlowych poszczególnych środków spożywczych nie decyduje tylko Unia Europejska i państwa członkowskie, ale wynikają one ze standardów, które ustanawiane są na poziomie globalnym przez Komisję Codex Alimentarius FAO/WHO. Można powiedzieć, że normy globalne i krajowe pokrywają się, co jest zresztą warunkiem skutecznej i rozwijającej się wymiany międzynarodowej na rynku żywnościowym.
Standardy Kodeksu Żywnościowego nie są zbudowane z przepisów prawnych składających się na normy prawne. Stosowany jest w nich najczęściej styl opisujący cechy danego towaru (np. miodu, mleka) lub zjawisko, czy procedurę (np. higiena, systemy kontroli żywności). Standardy Codex Alimentarius są rezultatem procesu określanego mianem normalizacji (standaryzacji) międzynarodowej, należą zatem do kategorii reguł normalizacyjnych (technicznych). Można powiedzieć, że są międzynarodowymi normami technicznymi w zakresie bezpieczeństwa żywności. Standardy Kodeksu Żywnościowego są to dokumenty, które określają, dla celów wspólnego i powtarzalnego użytku, reguły, wskazówki i charakterystyki dotyczące produktów, odpowiednich procesów lub metod produkcji. Państwa WTO w celu harmonizacji środków sanitarnych i fitosanitarnych oraz regulacji technicznych zobowiązane są oprzeć regulacje krajowe na międzynarodowych standardach, wskazówkach i zaleceniach, do których zalicza się standardy Codex Alimentarius.
Zbiór Kodeksu Żywnościowego zawiera cztery rodzaje instrumentów: standardy (standards), wskazówki (lub inaczej wytyczne, guidelines), zasady (principles) i kodeksy praktyki (codes of practice). Przyjmuje się dla nich ogólną nazwę standardów Codex Alimentarius, dlatego też pierwsze z nich można określić jako standardy sensu stricto albo normy.
Standardy sensu stricto (normy) dotyczą jakości poszczególnych rodzajów produktów żywnościowych (tzw. normy branżowe, commodity standards). Wśród nich wyróżnić można także: tzw. standardy (normy) regionalne; standardy (normy) ogólne (są to podstawowe teksty kodeksowe i dotyczą wszystkich produktów i kategorii produktów; regulują kwestie higieny, etykietowania, substancji dodatkowych do żywności, kontroli i certyfikacji, żywienia, zanieczyszczeń, pozostałości leków weterynaryjnych oraz pozostałości pestycydów w żywności); metody (np. ogólne metody analizy zanieczyszczeń). Komisja Kodeksu Żywnościowego do tej pory ustaliła ponad trzysta standardów sensu stricto.
Wskazówki (wytyczne) i zasady dotyczą z kolei procedur postępowania z żywnością (np. zasady i wskazówki dotyczące krajowych systemów kontroli żywności). Komisja Kodeksu Żywnościowego do tej pory uchwaliła ponad dziewięćdziesiąt wskazówek i zasad.
Kodeksy praktyki obejmują wymogi w zakresie higieny dotyczące poszczególnych rodzajów żywności, dla których punktem wyjścia są ogólne zasady higieny żywności CXC 1-1969 (np. kodeks higienicznej praktyki dotyczący suszonych owoców). Komisja Kodeksu Żywnościowego do tej pory ustanowiła ponad siedemdziesiąt kodeksów praktyki.
Standardy Kodeksu Żywnościowego publikowane są w bazie Codex Texts znajdującej się na stronie Komisji w językach: angielskim, francuskim, hiszpańskim, arabskim, chińskim i rosyjskim. Wspomnieć należy o tym, że poza standardami sensu largo „teksty kodeksowe” obejmują też tzw. maksymalne limity pozostałości (MRL – maximum residue limits) pestycydów i leków weterynaryjnych, które publikowane są oddzielnie. Do nich odwołują się normy branżowe lub standardy ogólne.
Istota standardów Codex Alimentarius jako norm technicznych sprawia, że ich format ma szczególne cechy, w większości odbiegające od układu i treści aktu prawnego. Standardy nie są podzielone na jednostki redakcyjne w postaci artykułów, ustępów lub paragrafów. Ich układ i treść zależne są od rodzaju. Dominuje styl opisujący cechy towaru lub sposób postępowania.
Format poszczególnych standardów Codex Alimentarius różni się w zależności od ich rodzaju. Został on ujednolicony dla standardów dotyczących poszczególnych produktów żywnościowych, które powinny składać się z części dotyczących: nazwy standardu, zakresu, opisu, zasadniczego składu i cech jakościowych, dodatków do żywności, zanieczyszczeń, higieny, wagi i miary, etykietowania, metod analizy i pobierania próbek. Opis towaru powinien zawierać jego definicję ze wskazaniem surowców, z których jest produkowany i odwołaniem do procesu produkcji. Może także zawierać informacje o rodzajach produktu i sposobach jego pakowania. W części dotyczącej składu i jakości powinny znajdować się informacje o cechach indywidualnych towaru, proporcjach ilościowych składników, środkach stosowanych do pakowania, jakości surowców, smaku, zapachu, kolorze i budowie (strukturze). Mogą być również wskazane informacje dotyczące odporności na wady. Sekcja poświęcona dodatkom do żywności powinna zawierać odwołanie do odpowiednich części ogólnego standardu dla dodatków do żywności i wskazywać, że określone tam dodatki mogą być stosowane do żywności, o której mowa w standardzie. Wszelkie wyjątki wykraczające poza ogólny standard powinny być właściwie uzasadnione. Sekcja dotycząca zanieczyszczeń powinna zawierać odniesienie do ogólnego standardu dla zanieczyszczeń i toksyn w żywności i żywieniu bez wskazywania konkretnych postanowień w sprawie zanieczyszczeń. W przypadku, gdy standard dotyczący danego towaru obejmuje kwestie pozostałości po pestycydach lub lekach weterynaryjnych, powinien również w ogólny sposób odwoływać się do maksymalnych limitów pozostałości (maximum residue limits) dla pestycydów lub leków weterynaryjnych ustanowionych przez Komisję Kodeksu Żywnościowego. W sekcji poświęconej higienie powinno natomiast znaleźć się odniesienie do ogólnych zasad higieny żywności, zasad i wskazówek dla ustanowienia i stosowania kryteriów mikrobiologicznych związanych z żywnością oraz odpowiednich kodeksów praktyki. Część standardu określająca kwestie miar i wag powinna zawierać odpowiednie postanowienia wyrażone w jednostkach układu SI (Międzynarodowego Układu Jednostek Miar) dotyczące towaru poddanego standaryzacji. W sekcji poświęconej etykietowaniu powinno znajdować się odwołanie do ogólnego standardu etykietowania pakowanej żywności, z tym, że wyjątki od tego standardu powinny być właściwie uzasadnione, natomiast w części dotyczącej analizy i pobierania próbek powinno znajdować się z kolei odpowiednie odwołanie do ogólnie zalecanych metod analizy i pobierania próbek.
Pozostałe standardy Codex Alimentarius, czyli te, które nie dotyczą konkretnych towarów i produktów żywnościowych, nie mają ujednoliconego formatu. Ich struktura i treść zależy od przedmiotu regulacji. Co do zasady określony jest w nich cel, zakres stosowania i definicje. Większość z nich zawiera również, w treści lub jako załącznik do standardu, wyliczenie ogólnych reguł. Najbardziej rozbudowane są kodeksy praktyki, w których stosuje się niekiedy podział dokumentu na działy.
Jeśli chcesz posłuchać o Kodeksie Żywnościowym, zapraszam na podcast (w opracowaniu).
Kontakt
dr hab. Tomasz Srogosz
t.srogosz@jwms.pl
Social media